Τέσσερα ζητήματα από την καθημερινή εμπειρία των μεταφραστών στον εκδοτικό χώρο
Τι ισχύει: δικαιώματα εκμετάλλευσης
Σύμφωνα με το άρθρο 13 του Ν. 2121/93, ο δημιουργός του έργου μπορεί να επιτρέπει σε άλλο πρόσωπο την άσκηση εξουσιών που απορρέουν από το περιουσιακό του δικαίωμα (άδειες εκμετάλλευσης). Οι συμβάσεις και οι άδειες εκμετάλλευσης μπορεί να είναι αποκλειστικές ή μη αποκλειστικές, ενώ σε περίπτωση αμφιβολίας, η άδεια εκμετάλλευσης θεωρείται μη αποκλειστική. Στη νομοθεσία προβλέπεται δηλαδή κατά βάση η μη αποκλειστικότητα των αδειών. Επίσης προβλέπεται ότι το σχετικό συμφωνητικό ή η άδεια δεν περιλαμβάνουν ποτέ το σύνολο των μελλοντικών έργων του δημιουργού ούτε μπορεί να θεωρηθεί ότι αναφέρονται και σε τρόπους εκμετάλλευσης που δεν ήταν γνωστοί κατά το χρόνο της κατάρτισης των σχετικών δικαιοπραξιών. Επιπλέον στο άρθρο 15 προτείνονται ενδεικτικά κάποιοι περιορισμοί, τοπικοί και χρονικοί, της μεταβίβασης των δικαιωμάτων και των αδειών εκμετάλλευσης, πράγμα που δείχνει ότι ο νόμος τείνει προς τον καθορισμό της έκτασής τους.
… και τι γίνεται στην πράξη: εκμετάλλευση δικαιωμάτων
Είναι συχνό φαινόμενο σε συμφωνητικά έκδοσης έντυπου βιβλίου να υπάρχει άρθρο με το οποίο ο μεταφραστής (ή ο συγγραφέας) εκχωρεί στον εκδότη ΟΛΑ (!), ή όσο το δυνατόν περισσότερα από, τα δικαιώματα για κάθε είδους εκμετάλλευση, εκτός από την έντυπη έκδοση, π.χ. για τον κινηματογράφο, το θέατρο, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και αλλού. Συχνά αναγράφεται ότι εκχωρούνται ακόμα και για χρήσεις που θα... επινοηθούν στο μέλλον!
Και όλα αυτά χωρίς καμία άλλη αμοιβή και χωρίς δικαίωμα σχέσης με το έργο του.
Γιατί πρέπει να αλλάξει η πρακτική
Δεν περιλαμβάνεται ούτε στο πνεύμα ούτε στο γράμμα του νόμου τέτοιου είδους παραχώρηση και δεν υπάρχει κανένας λόγος οι μεταφραστές και οι συγγραφείς να υπογράφουν τέτοιους όρους.
Σε καμία περίπτωση δεν είναι δυνατό να «αποξενωθεί» ή να «απεκδυθεί» (τέτοιοι όροι έχουν χρησιμοποιηθεί σε συμφωνητικά) ο δημιουργός από το έργο του ούτε να μεταβιβάσει τα δικαιώματά του σε άλλο πρόσωπο εν λευκώ. Δεν είναι δυνατό να υπογράψει κανένα άλλο πρόσωπο σύμβαση εμπορικής εκμετάλλευσης του έργου του. Δεν επιτρέπεται ο εκδότης να «μεταπωλήσει» το έργο του μεταφραστή ή του συγγραφέα, κατά πρώτον διότι το έργο δεν «πωλείται» και κατά δεύτερον διότι μόνο ο δημιουργός έχει δικαίωμα να εκχωρεί δικαιώματα εκμετάλλευσης.
Στην πράξη ένα βιβλίο που έχει εκδοθεί (ή έχει σύμβαση έκδοσης) από τον Α εκδοτικό οίκο δεν μπορεί να εκδοθεί από Β εκδοτικό οίκο έπειτα από την παρέλευση χρόνων, τη χρεωκοπία ή την εξαφάνιση του Α εκδοτικού οίκου. Έχουμε δει συχνά το φαινόμενο να επανεκδίδονται από άλλους εκδοτικούς οίκους βιβλία, χωρίς τη συγκατάθεση του δημιουργού, επειδή ο δεύτερος εκδοτικός αγόρασε ή κληρονόμησε τους τίτλους κάποιου άλλου εκδοτικού. Η εξαγορά ενός εκδοτικού οίκου από κάποιον άλλον δεν συνεπάγεται και την «αγορά» των μεταφράσεων που είχε εκδώσει ο πρώτος. Για νέα έκδοση, από τον ίδιο ή άλλον εκδότη, απαιτείται νέα γραπτή σύμβαση με το δημιουργό του έργου, συγγραφέα ή μεταφραστή. Η μετάφραση δεν «πωλείται».
* Οι σημειώσεις αυτές, με βάση την παρουσίαση του
συνάδελφου, Κρίτωνα Ηλιόπουλου (Η μετάφραση δεν "Πωλείται"), στη 2η Μεταφραστική
Συνάντηση της ΠΕΕΜΠΙΠ με τίτλο «Πνευματικά δικαιώματα
και μετάφραση», εντάσσονται στη συζήτηση-καμπάνια του συλλόγου με θέμα τα πνευματικά δικαιώματα των μεταφραστών.