Τέσσερα ζητήματα από την καθημερινή εμπειρία των μεταφραστών στον εκδοτικό χώρο
Μέρος 1ο: Αμοιβές
Η νομοθεσία…
«Εν αρχή» είναι ο νόμος και οι διεθνείς συμβάσεις που έχει κυρώσει η Ελλάδα. Στην Ελλάδα ισχύει ο Ν. 2121/1993 αλλά δυστυχώς ελάχιστοι από τους ενδιαφερόμενους τον γνωρίζουν και αρκετοί σκόπιμα τον αγνοούν. Επίσης ισχύει η Σύμβαση της Βέρνης (1886), όπως τροποποιήθηκε επανειλημμένως, ως και την τελευταία αναθεώρησή της το 1996 (βλ. http://www.wipo.int/portal/en/index.html).
Στον Ν. 2121/1993 ορίζεται το «έργο» (εδώ περιλαμβάνονται και οι μεταφράσεις), ο «δημιουργός» (περιλαμβάνονται οι μεταφραστές, καθώς και οι συγγραφείς) και τα δικαιώματά τους, οι τρόποι εκμετάλλευσης των έργων, οι αμοιβές και πολλά άλλα.
Σύμφωνα με τη νομοθεσία αυτή ο δημιουργός πνευματικού έργου έχει (α) ηθικό δικαίωμα και (β) περιουσιακό δικαίωμα.
(α) Το ηθικό δικαίωμα είναι αμεταβίβαστο, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι μόνο ο ίδιος ο δημιουργός μπορεί να υπογράφει για και να ορίζει το έργο του.
(β) Το περιουσιακό δικαίωμα είναι το δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσης του έργου το οποίο μπορεί να εκχωρηθεί σε άλλο πρόσωπο για συγκεκριμένο σκοπό με γραπτή σύμβαση.
… και η εφαρμογή της
Σύμφωνα με την πρακτική στην Ελλάδα συνήθως ο εκδότης προτείνει ένα συμφωνητικό και ζητάει από το μεταφραστή να υπογράψει. Τα περισσότερα συμφωνητικά μεταξύ μεταφραστών και εκδοτών ανήκουν σε δύο κατηγορίες:
(α) Στην πρώτη κατηγορία συμφωνητικών ΑΓΝΟΕΙΤΑΙ ΠΑΝΤΕΛΩΣ ο Ν. 2121/1993 και ΔΕΝ εφαρμόζονται οι πιο βασικές και ρητές διατάξεις του.
(β) Στη δεύτερη κατηγορία οι διατάξεις του νόμου περιγράφονται ΕΙΚΟΝΙΚΑ στα συμφωνητικά, ενώ τα περισσότερα άρθρα του συμφωνητικού επιχειρούν να παρακάμψουν τη νομοθεσία και να αφαιρέσουν κάθε δικαίωμα που δίνει ο Ν. 2121/93 στους μεταφραστές.
Αμοιβές: Τι ισχύει…
Ο Ν. 2121/93 είναι κατηγορηματικός: η μετάφραση αμείβεται ως πνευματική δημιουργία, με ποσοστά επί της λιανικής τιμής του βιβλίου. Δεν προβλέπεται εφάπαξ αμοιβή ούτε εξαρτημένη σχέση μισθωτού, παρά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, σαφώς ορισμένες από τα αντίστοιχα άρθρα.
… και τι γίνεται στην πράξη
(α) Στα συμφωνητικά που αγνοούν εντελώς το νόμο υπάρχει μια εφάπαξ αμοιβή για τη μετάφραση και άλλες διατάξεις που μοιάζουν σαν να «αγοράζει» ο εκδότης τη μετάφραση και ο μεταφραστής να την «πουλάει», σαν να πρόκειται για πωλητήριο ή ενοικιαστήριο.
(β) Στα συμφωνητικά που τυπικά θέλουν να προσαρμόζονται στο νόμο περιλαμβάνεται ένα υποτυπώδες ποσοστό επί των πωλήσεων (από 0,01 έως 0,1%) και προκαταβολή η οποία καλύπτει την αμοιβή του μεταφραστή.
- Πώς μπορεί να αλλάξει η πρακτική
Οι μεταφραστές μπορούν να διεκδικήσουν βελτίωση των αμοιβών τους και κατοχύρωση των δικαιωμάτων τους.
Για το μεγάλο χρονικό διάστημα που απαιτείται ώστε να ολοκληρώσουν την εργασία τους, οι μεταφραστές χρειάζονται σε κάθε περίπτωση μια εφάπαξ προκαταβολή.
Ένα εύλογο ποσοστό για τις πωλήσεις των αντιτύπων είναι η αποζημίωση του δημιουργού για την επιτυχία του έργου του. Το ποσοστό αυτό προβλέπεται από το νόμο, ΔΕΝ συνεπάγεται τεράστιο οικονομικό όφελος για τον μεταφραστή ΟΥΤΕ όμως και τεράστια οικονομική επιβάρυνση για τον εκδότη. Με ποσοστό 1% του μεταφραστή επί της λιανικής τιμής βιβλίου που πουλιέται 15 ευρώ, εάν πουληθούν 1.000 αντίτυπα, ο εκδότης θα κάνει τζίρο 15.000 ευρώ και ο μεταφραστής θα πάρει 150 ευρώ.
Γιατί πρέπει να αλλάξει η πρακτική
Οι αυξημένες πωλήσεις αντιτύπων ενός βιβλίου σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στην αξία της εργασίας του δημιουργού, του συγγραφέα και του μεταφραστή. Ένα καλύτερο έργο θα πουλήσει περισσότερα αντίτυπα, οπότε ο δημιουργός δικαιούται την πρόσθετη αμοιβή από τα ποσοστά, έστω κι αν δεν είναι μεγάλη.
Αν οι μεταφραστές λαμβάνουν, πέραν της αμοιβής για την μετάφραση, και εύλογο ποσοστό για τις πωλήσεις, θα μπορέσουν με το πέρασμα των ετών να αποκομίσουν ένα πρόσθετο ετήσιο εισόδημα που θα αντικατοπτρίζει την επιτυχία των βιβλίων τους και θα συμπληρώνει τις τρέχουσες εργασίες τους. Πρόκειται για μια σημαντική ενίσχυση του μεταφραστικού έργου, τόσο οικονομική όσο και ηθική.
Το αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει και αναγνωρίζει την αξία της μετάφρασης και της δουλειάς του μεταφραστή για την επιτυχημένη μεταφορά ενός έργου από άλλη γλώσσα. Οι αναγνώστες συχνά επιλέγουν πλέον μεταφράσεις όπως επιλέγουν και συγγραφείς. Η εκδοτική παραγωγή βιβλίων που θα προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα μάλλον θα έχει καλύτερες προοπτικές.
* Οι σημειώσεις αυτές, με βάση την παρουσίαση του συνάδελφου, Κρίτωνα Ηλιόπουλου (Η μετάφραση δεν "Πωλείται"), στη 2η Μεταφραστική Συνάντηση της ΠΕΕΜΠΙΠ με τίτλο «Πνευματικά δικαιώματα και μετάφραση», εντάσσονται στη συζήτηση-καμπάνια του συλλόγου με θέμα τα πνευματικά δικαιώματα των μεταφραστών.