Υποτιτλισμός: Μια Εισαγωγή

Μια ομάδα υποτιτλιστών που συναντήθηκε για πρώτη φορά σε συνέλευση της Πρωτοβουλίας συγκεντρώθηκε προκειμένου να γνωριστούν καλύτερα τα μέλη της και να ανταλλάξουν εμπειρίες για το εργασιακό τους περιβάλλον.

Στο πλαίσιο αυτής της συνάντησης, αποφασίσαμε να γράψουμε ένα κείμενο «γνωριμίας» για να περιγράψουμε όσο πιο συνοπτικά γίνεται στους συναδέλφους της Πρωτοβουλίας τις ιδιαιτερότητες του επαγγέλματός μας και τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως επαγγελματίες του χώρου. Παράλληλα αρχίσαμε και μια πρόχειρη «χαρτογράφηση» των εταιριών υποτιτλισμού και προσπαθήσαμε να σκεφτούμε τρόπους για να πλησιάσουμε τους υπόλοιπους συναδέλφους μας χωρίς όμως να καταλήξουμε σε κάποια συγκεκριμένη μέθοδο.

Το κείμενο που επισυνάπτουμε παραμένει «ανοιχτό» καθώς γνωρίζουμε ότι οι ιδιαιτερότητες των εργασιακών μας συνθηκών συχνά μεταβάλλονται ανάλογα με τις απαιτήσεις του εκάστοτε εργοδότη και γι’ αυτό καλούμε τους συναδέλφους μας να μη διστάσουν να προσθέσουν σχόλια, παρατηρήσεις και διορθώσεις. Επίσης, τους καλούμε να συνεισφέρουν στη χαρτογράφηση των εταιριών υποτιτλισμού μέσω των συνελεύσεων της πρωτοβουλίας και στη συνδιαμόρφωση των επαγγελματικών μας απαιτήσεων. Θεωρούμε ότι η φυσική μας παρουσία στις συνελεύσεις είναι ζωτική, καθώς μόνο έτσι μπορούμε να γνωριστούμε προσωπικά και να ανταλλάξουμε απόψεις και εμπειρίες, κάτι που αδυνατούμε να κάνουμε στο εργασιακό μας περιβάλλον λόγω των περιορισμών που αυτό μας επιβάλλει.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟΤΙΤΛΙΣΜΟΣ;
Υποτιτλισμός είναι η μετάφραση της εκφώνησης και των διαλόγων που υπάρχουν σε μια ταινία/ντοκιμαντέρ/επεισόδιο τηλεοπτικής σειράς, και η προσαρμογή του μεταφρασμένου κειμένου στην τελική εικόνα με μορφή γραπτού κειμένου. Διακρίνουμε το στάδιο της μετάφρασης και το στάδιο της προσαρμογής (“ρίξιμο” ή χρονισμός υποτίτλων).

Η προσαρμογή είναι το συνταίριασμα του μεταφρασμένου κειμένου με την αντίστοιχη προφορική φράση.

ΠΟΥ ΔΙΑΦΕΡΕΙ ΑΠΟ ΑΛΛΑ ΕΙΔΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ;
Το μεταφρασμένο κείμενο έχει απόλυτο περιορισμό στο χρόνο και το χώρο που μπορεί να μείνει ένας υπότιτλος στην οθόνη καθώς πρόκειται για απόδοση προφορικού λόγου και όχι γραπτού κειμένου. Επομένως, ο μεταφραστής/υποτιτλιστής “αποδίδει”, δηλαδή απλοποιεί, περικόπτει και προσαρμόζει το μεταφρασμένο κείμενο, επειδή η ομιλία είναι ταχύτερη από την ικανότητα ανάγνωσης του θεατή.

ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΥΠΟΤΙΤΛΟΙ;
Στις κινηματογραφικές ταινίες, τις τηλεοπτικές σειρές, τα ντοκιμαντέρ και τα DVD, αλλά και σε οποιοδήποτε άλλο οπτικοακουστικό υλικό απαιτείται μετάφραση προφορικού λόγου (π.χ. διαφημίσεις, εταιρικά DVD).

ΠΟΥ ΕΡΓΑΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΥΠΟΤΙΤΛΙΣΤΕΣ
Κυρίως συνεργάζονται με ιδιωτικές εταιρείες οι οποίες αναλαμβάνουν τον υποτιτλισμό ταινιών κλπ για λογαριασμό καναλιών, εταιρειών διανομής DVD κλπ. Ορισμένα κανάλια (ελάχιστα) έχουν δικό τους μεταφραστικό τμήμα.

Είναι συνήθως ελεύθεροι επαγγελματίες (έχουν ΟΑΕΕ, “μπλοκάκι”) και αμείβονται ανάλογα με την παραγωγή τους. Η κοστολόγηση γίνεται συνήθως με το λεπτό του οπτικοακουστικού υλικού, δηλ. ένα λεπτό χρόνου ταινίας αμείβεται από 0,65 λεπτά μέχρι και 1,15 ευρώ ανάλογα με την εταιρεία και το είδος του προγράμματος που πρέπει να υποτιτλιστεί. Κάποιες εταιρείες κοστολογούν κατά προσέγγιση, χωρίς να μετρούν αυστηρά το χρόνο του υλικού. Η αμοιβή αυτή αφορά τόσο τη μετάφραση όσο και την προσαρμογή των υποτίτλων.

Ωστόσο, κάποιες εταιρείες αναλαμβάνουν οι ίδιες την προσαρμογή και ο υποτιτλιστής τους παραδίδει μόνο τους τίτλους σε κάποιο αρχείο κειμένου. Σε αυτή την περίπτωση, η αμοιβή ανά λεπτό προγράμματος είναι πάντα χαμηλότερη από τις προαναφερθείσες.

Οι υποτιτλιστές δουλεύουν συνήθως στο δικό τους χώρο, έχοντας πάρει την εικόνα και τους απομαγνητοφωνημένους διαλόγους (“σενάριο”, “script”, “transcript”) από την εταιρεία. Η δουλειά γίνεται συνήθως με πρόγραμμα που προμηθεύει η εταιρεία στους υποτιτλιστές.

Αρκετές εταιρείες διαθέτουν και χώρους με σταθμούς εργασίας στα γραφεία τους.

Σε κάποιες περιπτώσεις δεν υπάρχει σενάριο, οπότε ο υποτιτλιστής είναι αναγκασμένος να μεταφράζει δια της ακοής. Σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να μεταφράζει και να χρονίζει κάποιος γλώσσα που δεν ξέρει, πχ. να μεταφράζει γιαπωνέζικους διαλόγους έχοντας το αγγλικό σενάριο.

ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Το κύριο πρόβλημα είναι οι χαμηλότατες αμοιβές, ειδικά στο χώρο του υποτιτλισμού τηλεοπτικών προγραμμάτων, οι οποίες παραμένουν σταθερές εδώ και πέντε χρόνια. Οι περισσότεροι υποτιτλιστές και ειδικότερα οι νέοι στο επάγγελμα αδυνατούν να επιβιώσουν έχοντας ως κύρια εργασία τους τον υποτιτλισμό.

Αυτή τη στιγμή, ένας έμπειρος και πλήρως απασχολούμενος υποτιτλιστής αναγκάζεται να παράγει και να προσαρμόζει τίτλους για 45-50 λεπτά προγράμματος την ημέρα, κατά μέσο όρο, όταν, σε κανονικές συνθήκες (8ωρο, υπεύθυνη και επιμελημένη μέθοδος εργασίας και επανέλεγχος τελικού μεταφράσματος), η ημερήσια παραγωγή του δύσκολα θα μπορούσε να υπερβεί τα 25-30 λεπτά προγράμματος.

Είναι χαρακτηριστικό ότι λίγοι είναι αυτοί που δουλεύουν χρόνια στον υποτιτλισμό, και ότι συνεχώς εμφανίζονται νέοι εργαζόμενοι, οι οποίοι λόγω των χαμηλών αμοιβών, της έλλειψης εκπαίδευσης από τις εταιρείες και των σύντομων προθεσμιών δεν στεριώνουν για πολύ στον επαγγελματικό μας χώρο.

Σπανίως υπογράφονται συμβάσεις μεταξύ εταιρείας και υποτιτλιστή. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου ακόμα και τα στοιχειώδη επαγγελματικά δικαιώματα καταστρατηγούνται μέσω εταιριών που εδρεύουν στο εξωτερικό αλλά δραστηριοποιούνται και στην ελληνική αγορά.

Αρκετές εταιρείες αναγκάζουν τους υποτιτλιστές να υπογράφουν κείμενα παραχώρησης των πνευματικών τους δικαιωμάτων προκειμένου να συνεχίσουν να εργάζονται σ’ αυτές. Κατά συνέπεια αν μια ταινία προβληθεί για δεύτερη φορά σε κάποιον τηλεοπτικό σταθμό, ο υποτιτλιστής δεν έχει περαιτέρω οικονομικό όφελος. Ακόμα, πολλές εταιρείες αρχειοθετούν τους υπότιτλους των ταινιών, σειρών, κτλ που τους παραδίδουν οι υποτιτλιστές με σκοπό να τους χρησιμοποιήσουν και στο μέλλον χωρίς την άδεια του δημιουργού τους.

Τακτική ορισμένων καναλιών ή και εταιρειών υποτιτλισμού είναι να μην αναφέρεται καν το όνομα του υποτιτλιστή στο τέλος, παρά μόνο το όνομα της εταιρείας υποτιτλισμού, κάτι που καταπατά και το στοιχειώδες δικαίωμα της αναγνώρισης πνευματικού έργου.

Επίσης, λόγω της πίεσης χρόνου και της λογικής της συμπίεσης των εξόδων, συνήθως δεν υπάρχει επιμελητής/διορθωτής. Έτσι, ο υποτιτλιστής πιέζεται να παραδίδει όσο το δυνατόν διορθωμένο κείμενο, πέρα από τα λογικά όρια που θα περίμενε κανείς. Η τακτική αυτή έχει ως συνέπεια τις πρόχειρες και κακοδουλεμένες μεταφράσεις που παρακολουθούμε καθημερινά στις τηλεοπτικές μας οθόνες.

Όμως, παρά τα λάθη και τα μαργαριτάρια, οι εταιρείες υποτιτλισμού, τα τηλεοπτικά κανάλια και οι εταιρείες διανομής παραμένουν ευχαριστημένες έχοντας ως αρχή τη μεγιστοποίηση της κερδοφορίας τους εις βάρος της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος!.

Κι όλα αυτά συμβαίνουν τη στιγμή που τα “παραδοσιακά” κανάλια μέσα στην τηλεοπτική σεζόν 2008-2009 άρχισαν να μεταδίδουν περισσότερες ξενόγλωσσες σειρές και ταινίες (αντικαθιστώντας έτσι τις ακριβότερες ελληνικές παραγωγές) και έχουν εμφανιστεί στην αγορά νέες εταιρίες που προσπαθούν με εναλλακτικά μέσα (ψηφιακή τηλεόραση, διαδικτυακή τηλεόραση μέσω εταιριών τηλεφωνίας κτλ) να κερδίσουν ένα μερίδιο του τηλεοπτικού και όχι μόνο κοινού.

Στο κείμενο αυτό δεν έχουμε αναφερθεί στη μεταγλώττιση, μεταφραστική εργασία για την οποία επιφυλασσόμαστε να αναφερθούμε αργότερα.